Mâturidîyye - Eş'ariyye Mukayesesi

Ehl-i Sünnet Kelâmının iki büyük mümessili olan Matüridiyye ile Es'ariyye mezhepleri. kelâm ilminin ana konuları olan (makâsıd ve mesâil) hususlarında ittifak etmişler, her ikisi de aynı dönemde ama ayrı yerlerde kelâm metoduyla iman esaslarından bahsetmiş, ehl-i sünnet görüşünü müdafaa etmişlerdir. Ancak bunu yaparken bazı açıklamalar, izahlar arasında farklılık söz konusu olmuştur.
Bazı araştırıcılara göre "şeklî ve lafzî", bazılarına göre ise köklü sayılan va sayıları ya-zarlara göre değişen, hatta hakkında müstakil risaleler dahi yazılan bu görüş farklılıkları, muhtemelen her iki kelâmcının yaşadığı kültürel çevre ile yakından ilgilidir. Her ikisinin mücadele ettikleri gruplar da göz önüne alınırsa, bazı konularda değişik fikirlere sahip olmaları normal olarak mütalaa edilmelidir.
Matüridiyye ile Eş'ariyye arasındaki bu ihtilaflardan bir kaçını, bir fikir vermek maksa-dıyla burada zikretmek istiyoruz:
1. Cüz'î irade : Mâtüridîlere göre insanda müstakil bir cüzi irade vardır. Eş'arilere göre ise bu irade müstakil değildir.
2.Kesb : Eş'arilere göre Kesb, insanın gücünün makdura iktiranıdır, yani takdir edilenle birlikte olmasıdır. Mâtüridîlere göre ise kesb, kulun bir şeye azim ve niyet etmesiyle o şeyin hasıl olmasıdır.
3. Husun ve Kubuh : Mâtüridîlere göre husun ve kubuh, güzellik ve çirkinlik, başka bir deyimle bir şeyin iyi veya kötü olduğunun akılla bilinmesi mümkündür. Bazı şeylerin iyilik ve kötülüğü akıl ile idrak olunur, ilâhî emir ve nehiy de ona delalet eder. Yani bir şey iyi olduğu için Allah tarafından emredilir, çirkin olduğu için de yasaklanır. Diğer bir ifade ile iyi olanlar emredilmiş, kötü olanlar da .yasaklanmıştır, Eş'arîlere göre ise, hu-sun ve kubuh şer'îdir, akıl ile idrak olunamaz. Ancak Allah'ın emir ve yasağı ile bir şeyin iyi ya da kötü olduğu bilinir. Yani bir şey emredilmiş ise iyidir, nehyedilmiş ise kötüdür. Emir ve nehiy olmadan iyilik ve kötülük bilinemez.
4. Ma'rifetullah : Mâtüridîlere göre, dinî tebliğat olmasa da insan, Allah'ı bilmek zorundadr. Çünkü akıl Allah'ı bilme gücündedır. Bu sebeble maturudiler şöyle derler. Dağ başında yaşayan hiçbir tebliğin ulaşmadığı kişi ictihatla bilinen meseleler hariç, akidede bilmemek mazaret değildir. Eş'arîlere göre ise, akıl hiçbir şeyi vacip kılamaz. Onun için akıl Allah'ı bulabilecek güçte olsa bile Allah'ı bilmek şer'an vaeiptir. Şeriatten, dinden haberi olmayan insan hiç bir şeyden mes'ul değildir. Çünkü ona teblğ ulaşmamıştır.
5. Tekvin : Mâtüridîlere göre Allah Talâ'nın "Tekvin" diye müstakil bir sıfatı vardır. Eş'arilere göre ise tekvin hakiki bir sıfat olmayıp, itibari bir sıfattır, kudret sıfatının bir taallukudur,
6. Nübüvvet : Mâtüridîler, nübüvvetin şartlarından biri de erkek olmaktır, kadınların nebi olması caiz değildir, derler. Eş'arilere göre ise nübüvvet için erkek olmak şart değildir, kadın da peygamber olabilir.
7. Teklifi Ma Lâ Yutak (Güç Yetirilemeyenin Teklifi) : Allah'ın, ınsanın gücünün dışın-da kalan bir şeyin yapılmasını emretmesi ve kullarını bununla mükellef tutması Eş'arîlere göre caizdir ama vaki değildir. Mâturidîlere göre ise böyle bir teklif caiz de değildir. Çünkü bunda bir hikmet yoktur.
8. Sebap ve Hikmet : Eş'arîlere göre Allah'ın fiilleri bir hikmet ile muallel olmadığı gibi, bir sebebe de bağli değildir. Çünkü Allah yaptıklarından sorumlu değildir. Mâtüridîler ise, Allah'ın fiillerinin bir hikmet ile muallel olduğunu ve bunların bir sebebe dayandığı-nı ileri sürerler, Zira Allah abesten münezzehtir. Sebepsizlik ve hikmetsizlik ise abestir. O'nun fiilleri hikmeti icabı meydana gelir.
9. Kelâm-i Nefsî : Eş'arîlere göre Kelâm-i Nefsî'nin işitilmesi caizdir. Mâtüridîler ise Kelâm-i Nefsî'nin bizzat işitilemeyeceğini, ancak ona delalet eden şeyin duyulabileceği-ni söylerler.
10. Ezelde Ma'duma Hîtab : Eş'arîlere göre Ma'dum'a (yokluk) hitabı ilâhinin taalluk etmesi caizdir. Buna göre Allah ezelde Mükellim'dir. Mâtüridiler ise bunu kabul etmez-ler. Çünkü bunda bir hikmet yoktur.
11.İbadet Mükellefiyeti : Eş'arîlere göre kâfirler iman etmekle mükellef oldukları gibi ibadet etmekle de mükelleftirler, ibadet etmedikleri için ayrıca ceza göreceklerdir. Mâtüridîlere göre ise, kâfirler imanla mükelleftir, ayrıca ibadetle mükellef değildir, bundan dolayı ayrıca azap görmezler.
12.İrtidad: Eş'arîlere göre mürted yeniden iman ederse, amelleri de avdet etmiş olur. Mâtüridîlere göre ise amelleri avdet etmez, geriye dönmez.
13. Tevbe-i Ye's : Ye's, ümitsizlik halinde yapılan tevbe, Mâtüridîlere göre makbul, Eş'arîlere göre ise makbul değildir.