EŞ'ÂRİLİK

Mutezilîlerin fıkıh ve hadis âlimlerine karşı giriştikleri hücum şiddetlenmişti. Bunların hücumlarından ne bir tanınan fıkıh âlimi, ne de meşhur bir muhaddis kurtulabilmişti. Bu sebeple insanlar Mutezililerden nefret etmişlerdi ve bunların adları belâ ve musibetlerle anılırdı. Gitgide düşmanlık daha da kökleşmişti. Öyleki insanlar Mutezilîlerin iyilikleri-ni İslâmı savunmalarını, îslâm uğrunda çektikleri eziyetleri, zındıklara ve nefsine uyan-lara karşı koymalarını unuttular. Bunları, insanlar; halifeleri, her takva sahibi imamı ve her doğru yolu gösteren muhaddîsi sorguya çekmeleri için kışkırtanlar şeklinde anıyor-lardı.
Mütevekkil adlı halife, iktidara gelip Mutezilileri çevresinden uzaklaştırıp, hasımlarını kendisine yaklaştırınca ve âlimlerden zincirleri çözünce fıkıh âlimleri ve inanç meselele-rini sünnetin ışığında anlamaya çalışan hadis âlimleri bunlara karşı koymaya girişti. Mutezilîlerin tartışma usûlünü iyi bilen ve onların görüşlerini kabullenmeyen bazı âlim-ler onlarla sert tartışmalara giriştiler. Arkalarından avam tabakası bunları destekliyor, bir kısım havas da bunlara katılıyordu. Ayrıca halifeler de bu âlimlere yardım ediyordu.
H. üçüncü yüzyılın sonlarına doğru ortaya gayret ve metanetleri ile seçilen iki âlim zât çıktı. Bunlardan biri Basra'da ortaya çıkan Ebu el-Hasen el-Eş'arî, diğeri ise Semerkant'da bulunan Ebu Mansur el-Mâtûridî idi, İmam-ı Eş'arî ile İmam-ı Mâtûridi'nin Mutezile mezhebine yakın ve uzak olma derecelerine göre aralarında ihtilaf bulunmasına rağmen, bunların her ikisi de Mutezileye karşı çıkmakta tam bir ittifak içinde idi.
Şimdi Ebu el-Hasen el-Es'ari'yi anlatalım; daha sonra söz Matû-ridî'ye gelsin. İmam-ı Eş'ari H, 280 da. M. 873) Basra'da doğdu. H. 330 küsurda M. 935) vefat etti. İmam-ı Eş'ari ilmi kelâmı Mutezilelerden tahsil etti. Onun devrindeki Mutezili hocası Ebu Ali el-Cübbâi'-ye talebelik yaptı. İmam-i Eş'ari konuşmasını çok iyi bildiği ve yaşlı bir kim-se olduğu için, hocasının yerine kendisi tartışmaları yürütürdü.
İmam-ı Eş'ari, Mutezilîlerin sofralarından gıdalanması ve düşünce ürünlerinden fayda-lanmasına rağmen, Mutezilîlerden düşünce bakımından uzaklaşmaya karar verdi. Fıkıh ve hadis âlimlerinin görüşlerine meyletti, halbuki Eş'arî fıkıh ve hadis âlimlerinin mec-lislerinde bulunmamış ve akaîd ilmini bunların metoduyla okumamıştı. İşte bu nedenle İmam-ı Eş'arî belirli bir süre evinden dışarı çıkmadı. Mutezile ve ehl-i sünnet fırkaları-nın delillerini karşılaştırdı. Neticede belirli bir görüşe vardı, bunun üzerine evinden dışarı çıktı. İnsanları bir araya toplanmaya çağırdı, cum'a günü Basra şehrinde bulunan «el-Mescid el-Câm» adlı caminin minberine çıktı ve insanlara şunları söyledi:
— Ey insanlar! Şüphesiz ki beni tanıyan tanımıştır, tanımayana ise şimdi kendimi tanı-tacağım. Ben filan oğlu filanım. Kur'an-ı Kerim'in mahluk olduğunu, Allah'u Tealâ'nın âhiretde gözle görülemeyeceğini, kötü fiillerin benim gibi kullar tarafindan yapıldığını söylerdim. Şimdi ise ben tevbe ettim, kesinlikle vaz geçtim. Mutezililere karşı çıkmaya ve onların rezilliklerini ortaya koymaya karar verdim.
Ey insanlar topluluğu! Bu müddet zarfında sizin gözünüzden kayboldum. Çünkü ben delilleri inceliyordum, bana göre deliller birbirine denk geldi ve bunlardan herhangi biri diğerine tercihe şayan olmadı. Bunun üzerine Allah'ü Tealâ'dan bana doğru yolu gös-termesini diledim. O da bana şu kitaplara yazdığım; itikadı ilham etti. Şu elbisemden soyunduğum gibi, şimdiye kadar inandığım eski şeylerden soyundum.» Eş'ari bunları söyledi ve üzerinde bulunan elbisesini çikardı, fıkıh ve hadis âlimlerinden oluşan ehl-i sünnet vel-cemaat yoluna göre yazdığı şeyleri insanlara dağıttı.